ქრონოსი

„საქართველოს ისტორიის ატლასი“ – ფასდაუდებელი მნიშვნელობის ნაშრომი

2024-01-03T13:02:11+04:00

ქრონოსი, 4, 2023

2024-01-01T12:39:49+04:00

შემოკლებათა განმარტება

2024-01-01T11:25:41+04:00

ტრანსლიტერაციის სახელმძღვანელო წესი

2024-01-01T12:12:32+04:00

ავტორთა შესახებ

2024-01-01T12:18:23+04:00

კავკასიის ეთნიკური და კულტურული მრავალფეროვნების შესახებ

2023-12-24T00:03:49+04:00

ევროპისა და აზიის მიჯნაზე მდებარე კავკასია ეთნიკური და კულტურული თვალსაზრისით მრავალფეროვანი გეოგრაფიული რეგიონია. აქ 50-მდე ეთნოსი მკვიდრობს. ისინი განსხვავებული კულტურის მატარებლები არიან. ამავე დროს კავკასიაში მკვიდრობენ არა მხოლოდ ძირძველი კავკასიელები, არამედ ინდოევროპულ და თურქულ ენებზე მოლაპარაკენიც.

რა იყო კავკასიის მრავალფეროვნების მიზეზი?

ბუნებრივ-გეოგრაფიული გარემო იყო კავკასიაში არსებული ეთნიკური სიჭრელის და განსხვავებული ხალხური კულტურის მიზეზი. აქ მაღალ მთიანეთთან ერთად არის ვრცელი სტეპები და ნახევრადუდაბნოებიც, ზომიერი და სუბტროპიკული ჰავაც. კავკასიაში ერთმანეთისაგან სრულიად განსხვავებული 21 ფიზიკურ-გეოგრაფიული რაიონი და 11 კლიმატური ოლქი გამოიყოფა.

გასათვალისწინებელია ის ფაქტიც, რომ კავკასია ძველ პერიოდში მდებარეობდა ორ კულტურულ სამყაროს შორის; ესაა სამხრეთით ახლო აღმოსავლეთის ცივილიზებული და ჩრდილოეთით ნომადური საზოგადოებები. სამხრეთ კავკასიის ხალხები ისტორიულად ახლო აღმოსავლეთთან იყვნენ დაკავშირებული, ჩრდილოეთით მოსახლენი კი - ნომადებთან. ჩრდილოეთ კავკასიის ევრაზიის ნომადურ სამყაროსთან სიახლოვე განაპირობებდა აგრეთვე აქედან ადგილობრივი მოსახლეობის სამხრეთ კავკასიაში ჯგუფურ მიგრაციას (ლეკები, ოსები, ადიღეურ-აფხაზური ეთნიკური ერთობები). გვიან შუა საუკუნეებში ჩრდილოეთ კავკასიელ მთიელთა მეკობრეობისა და თარეშების გააქტიურება დიდწილად ასევე გეოგრაფიული ფაქტორებით იყო განპირობებული. ვერ ახერხებდნენ რა დაბლობში გადასახლებას, გამრავლებულებმა თავის რჩენის ერთ-ერთ საშუალებად როგორც იქვე მეზობლებზე, ასევე საქართველოში თარეშები გამონახეს.

ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში მცხოვრები ჩერქეზული ტომების ნახევრად მომთაბარული ცხოვრების წესიც გეოგრაფიული ფაქტორით იყო განპირობებული. ევრაზიის სივრცეში ნომადების ხშირი მოძრაობა მათ მუდმივად ერთ ადგილზე ცხოვრების საშუალებას არ აძლევდა.

რატომ გაქრნენ საქართველოს აღმოსავლეთით მცხოვრები ალბანელები და როგორ შეინარჩუნეს თავისთავადობა ქართველებმა? თუ შევადარებთ ერთმანეთს საქართველოს და აზერბაიჯანის გეოგრაფიულ რეგიონებს, მათ შორის დიდ სხვაობას დავინახავთ; აზერბაიჯანის ტერიტორია ისტორიული ჰერეთის (საინგილოს) აღმოსავლეთით მხოლოდ დაბლობია, აქ არ არის მთაგორაკებიანი რელიეფი. საქართველოში კი ყველა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეს ერთმანეთისაგან განსხვავებული ბუნებრივ-გეოგრაფიული გარემო აქვს. ადრე შუა საუკუნეებში სამხრეთ კავკასიაში მცხოვრები ალბანელების გაქრობა დაბლობში ცხოვრებამ, ხოლო ქართველების გადარჩენა მთამ და ტყიანმა ხეობებმა განაპირობა. საქართველოს რელიეფის ამ მრავალფეროვნებამ კი ხელი შეუწყო მეტნაკლებად ერთმანეთისაგან განსხვავებული ხალხური კულტურის შექმნას. საქართველოს ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეთა განსხვავებულმა ლანდშაფტმა განაპირობა აქ მცხოვრებთა მჭიდრო სამეურნეო-ეკონომიკური კავშირი, რამაც, თავის მხრივ, ხელი შეუწყო ისტორიის ადრეულ ეტაპზე ქართველთა ინტეგრაციას, ერის ჩამოყალიბებას; მათ ერთმანეთის გარეშე არსებობა არ შეეძლოთ. ჯერ კიდევ 1918 წელს პავლე ინგოროყვა აღნიშნავდა, რომ „თავის თავად შემთხვევითი როდია ისტორიული გაერთიანება საქართველოსი ერთ კოლექტივად ზემოხსენებულ საზღვრებში: ისტორიას აქ ჰქმნიდა გეოგრაფიის ლოღიკა; ისტორიას გენეტიური კავშირი ჰქონდა საქართველოს ეკონომიურსა და ტერიტორიულ მთლიანობასთან“.

ქართველი ერის გადარჩენის მიზეზი საქართველოს მთა-გორიანი და ტყით დაფარული ვიწრო ხეობები იყო. ოსმალეთის იმპერიაში შემავალ საქართველოს სწორედ ასეთ მხარეებში შეინარჩუნეს ქართველებმა ეთნიკურობა და დედაენა, ხოლო იქ, სადაც ასეთი ლანდშაფტი არ იყო, ქართველები საერთოდ გაქრნენ (კოლა, არტაანი, ტაო).

გეოგრაფიული ფაქტორის შედეგი იყო ჩრდილოეთ კავკასიის მთის წინა დაბლობ და სტეპურ ზოლში არამდგრადი ეთნიკური ვითარება. ამ ვითარებას ევრაზიის სტეპებში აღმოსავლეთიდან დროდადრო ნომადების მოძრაობა ქმნიდა. ამის გამო იყო, რომ მთებში მცხოვრები ჩრდილო კავკასიელების ნამატი მოსახლეობა დაბლობში ვერ გადადიოდა საცხოვრებლად; შესაბამისად ისინი უფრო სამხრეთ კავკასიაში გადმოდიოდნენ. ბარში კი ისტორიულად აქ ერთმანეთს ენაცვლებოდნენ კიმერიელები, სკვითები, სარმატები, ალანები, ჰუნები, ავარები, ხაზარები, ყივჩაღები, მონღოლები.

მთებში მცხოვრები ხალხების შეზღუდული კონტაქტები ეთნიკურ ინტეგრაციას აბრკოლებდა, არ ხდებოდა ამ ეთნიკურ ერთობათა დიდ ეთნოსებად ფორმირება. სწორედ ამან განაპირობა ერთი მოდგმის ვაინახების ორ სხვადასხვა ხალხად - ჩეჩნებად და ინგუშებად ჩამოყალიბება. ინტეგრაციის ნაცვლად მოხდა დეზინტეგრაცია.

დაღესტანში მულტიეთნიკურობას, გეოგრაფიულ ფაქტორთან ერთად, ამ ხალხებისათვის დამახასიათებელი სოციალური ვითარებაც უწყობდა ხელს, კერძოდ, ენდოგამიური ქორწინება. აქ ნათესავების ერთმანეთზე დაქორწინების ტრადიცია არსებობდა. ერთი სოფლის მკვიდრნი მეორე სოფლის მკვიდრებზე არასდროს ქორწინდებოდნენ. შესაბამისად არ ხდებოდა სამეტყველო კოდების შერევა.

მკვიდრი ხალხები და ქართული სინამდვილე

2023-12-24T00:15:55+04:00

სტატიაში განხილულია საქართველოში დაგეგმილი ენერგოპროექტების, კონკრეტულად კი სვანეთში ნენსკრის ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობასთან დაკავშირებული გამოწვევები, რამაც საზოგადოების წინაშე სვანების მკვიდრ ხალხად აღიარების პრობლემა დააყენა.

ბოლო პერიოდში ქვეყანაში ენერგოპროექტების განხორციელებას მრავალი მოწინააღმდეგე გამოუჩნდა; საზოგადოების ნაწილი თვლის, რომ დიდი ჰესები რეგიონის ეკოლოგიურ, დემოგრაფიულ და ეთნოკულტურულ ინფრასტრუქტურას დააზიანებს. ისინი ცდილობენ თავიანთი პროტესტი პერმანენტული აქციებით გამოხატონ. ოპონენტებს ერთ-ერთ გამოსავლად და მიმდინარე პროცესების დამაბრკოლებელ მექანიზმად სვანებისთვის მკვიდრი ხალხების სტატუსის მინიჭება მიაჩნიათ.

2018 წელს გაიმართა სრულიად სვანეთის კრება ლალხორი, რომელმაც ერთხმად მიიღო გადაწყვეტილება, მთელ სვანეთში ჰესების მშენებლობის, ოქროს წარმოებისა და ყველა, ბუნებისთვის, ადამიანის საცხოვრისის, მატერიალური და არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობისათვის მავნებელ, საზიანო და დამანგრეველი სამუშაოების ჩატარების აკრძალვის შესახებ. ლალხორმა მოითხოვა სვანების მკვიდრ ხალხად აღიარება.

მკვიდრი ხალხები სოციალური ჯგუფია; ის აერთიანებს კონკრეტული რეგიონის თავდაპირველ მცხოვრებთ, რომლებიც განსხვავდებიან ამ ტერიტორიაზე მოგვიანებით დასახლებული ჯგუფებისგან. მკვიდრ ხალხებს შენარჩუნებული აქვთ თავიანთი ტრადიციები ან ადრეული კულტურის სხვადასხვა ნიშნები. სახელმწიფოში, სადაც ცხოვრობენ, ისინი პოლიტიკურად და კულტურულად ცალკე დგანან ეთნიკური უმრავლესობისაგან და თავიანთ თავს მათგან განასხვავებენ; დღეს მკვიდრი ხალხები წარმოადგენენ საზოგადოების არადომინანტურ ნაწილს.

მკვიდრი ხალხები სარგებლობენ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციისაგან მინიჭებული განსაკუთრებული უფლებებით. ამდენად, სვანების მკვიდრ ხალხად აღიარება, მათ მისცემდა ტრადიციული და სათემო საკუთრების და კანონების შესაძლებლობას, ხოლო საერთაშორისო კანონმდებლობიდან გამომდინარე, მათთან შეთანხმების გარეშე, სვანეთში არცერთი ინფრასტრუქტურული პროექტი აღარ განხორციელდებოდა, მათ ექნებოდათ თავიანთი პოლიტიკის დამოუკიდებლად გატარების და თავიანთ ტერიტორიაზე მიმდინარე მათთვის არასასურველ საქმიანობაზე უარის თქმის და მისი შეჩერების უფლება.

ნენსკრაჰიდროს პერიპეტიებში სვანებისთვის მკვიდრი ხალხების (Indigenous People) სტატუსის მინიჭების საკითხი ერთგვარი მანიპულაციის ობიექტად იქცა. გაუგებრობას იწვევს თავად ტერმინის Indigenous Peoples (მკვიდრი ხალხები) ქართული შესატყვისი, რაც სათანადო ორგანიზაციების სამოქმედო დოკუმენტების ქართულენოვან ვერსიებში თარგმნილია, როგორც მკვიდრი მოსახლეობა (indigenous population). მკვიდრი ხალხები და მკვიდრი მოსახლეობა განსხვავებული კატეგორიის ცნებებია. მკვიდრი ხალხები (Indigenous People) სოციო-პოლიტიკური ტერმინია; მკვიდრი მოსახლეობა, რომელიც ინგლისურად local population-ად ითარგმნება და ქართულ ოფიციალურ დოკუმენტებში Indigenous Peoples-ის შესატყვისად იხმარება, ამ უკანასკნელს არსობრივად არ შეესაბამება და სოციო-პოლიტიკური ტერმინი არ არის; გაუგებარია, რატომ ჩანაცვლდა მკვიდრი ხალხების ცნება ტერმინ მკვიდრი მოსახლეობით, ეს უხარისხო თარგმანს უნდა დავაბრალოთ თუ ობიექტის დაბნევის შეგნებულ მცდელობას?

სვანთა აღნიშნულ კატეგორიაში მოქცევა, ჩვენი სახელმწიფოსთვის ახალი საგარეო საფრთხეების წარმოქმნის პერსპექტივას აჩენს. ეს პრობლემა კი მესამე ძალაა, რომელსაც ჩვენი ქვეყნის მიმართ თავისი გეოპოლიტიკური ინტერესები გააჩნია და სასაზღვრო რეგიონების მიტაცებაზეა ორიენტირებული.

მეცნიერთა მიერ დამტკიცებულია, რომ სვანებისთვის მკვიდრი ხალხების სტატუსის მინიჭება ყოველგვარ ლოგიკურ საფუძველს მოკლებულია. საოჯახო ენის გარდა, სვანები არაფრით არ განსხვავდებიან საქართველოს სხვა კუთხეების მკვიდრთაგან, რომელთაც, მათ მსგავსად, სპეციფიკური ლოკალური სოციო-კულტურული მახასიათებლები გააჩნიათ. სვანი ისეთივე ქართველია, როგორც მეგრელი, ქართლელი, ხევსური, იმერელი, რაჭველი, და საქართველოს სხვა ეთნოგრაფიული კუთხის წარმომადგენელი.

მართებულად მიგვაჩნია, ქართულ ლექსიკაში Indigenous People(s)-ის შესატყვისად დამკვიდრდეს ტერმინი - ინდიგენი ხალხ(ებ)ი და არა მკვიდრი მოსახლეობა და შესაბამის ქართულ დოკუმენტებში მკვიდრი მოსახლეობა ინდიგენი ხალხ(ებ)ით ჩანაცვლდეს, რაც საფუძველშივე გამორიცხავს ტერმინებით მანიპულირების შესაძლებლობას და სხვადასხვა პოლიტიკური, ფინანსური და პირადი ინტერესებით მოქმედ ჯგუფებს არ მისცემს საზოგადოების შეცდომაში შეყვანის საშუალებას.

ქრისტეს ამაღლების იკონოგრაფიისათვის ადრექრისტიანულ ქართულ ქვაჯვარებზე

2023-12-24T15:43:40+04:00

The topic of this paper is compositions of the Ascension of Christ depicted on Early Christian Georgian stone crosses. The Ascension, which is the one of the earliest feasts established by the Church, appears in art as early as the 5^th century onward and is represented in various iconographic versions on different types of artworks. The paper discusses several relief compositions of the Ascension decorating pillars of Early Christian Georgian stone crosses. These compositions differ from each other in their mastery, iconography and place in the overall decoration systems of these cult objects.

The Ascension was a traditional subject of the apsidal conchs of Early Christian churches. Thus, it is quite logical that this composition occupies the capitals of the columns, a semantically significant place. The Ascension is preserved on several stone cross pillars dated to the 6^th-7^th cc. (e. g. stone crosses from Khandisi, Brdazori, Naghvarevi, Khozhorna, and Didi Gomareti). Each carved capital with the mentioned composition offers different interpretations of the subject, yet shares iconographic features of Coptic apsidal decorations, Byzantine ivory diptychs, manuscript illuminations, and pilgrims’ ampulla of the time.

Masters perceived stone pillars’ faces as one “pictorial surface”, and distributed elements of the Ascension over its different sides. Laconic compositions depict only Christ in Mandorla and angels. This reduced version was sometimes placed on one main (western) side of the capital (such as in the Brdadzori stone cross pillar) and was sometimes divided like a diptych on two adjacent sides of the column (as in the capital of the Khandisi cross). There are also cases when the composition is spread over three sides of the capital (as in the Didi Gomareti and Naghvarevi crosses).

The considered relief compositions demonstrate that Georgian culture in the Early Christian period was closely associated with general processes taking place in religious and cultural developments of the time.

ქართული ეკლესიის გალერეა – ღვთის სახლის კარიბჭე მართალთათვის

2023-12-24T15:53:13+04:00

მრავალ ქართულ ეკლესიასა და საკათედრო ტაძარს აქვს გალერეა, რომელიც არქიტექტურის ბრწყინვალე ნიმუშს წარმოადგენს. ჩემი აზრით, ისინი, თავიანთი სტრუქტურით, გაფორმებით და ფუნქციით – არსებით როლს ასრულებენ ეკლესიაში, ლიმინალური ზონის მიღმა გარე და სულიერ-რელიგიურ სამყაროთა დაკავშირების თვალსაზრისით. შენობის შესასვლელთან მისულ მლოცველებს ხვდება გადახურული შესასვლელი, ეკლესიისგან დამოუკიდებელი და, ამავდროულად, მისი განუყოფელი ნაწილი, რომელსაც მრევლის რელიგიურ ცხოვრებასა და ლიტურგიკულ რიტუალებში სიმბოლური მისია ეკისრება. ამ არქიტექტურულმა ელემენტებმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა ეკლესიის საღმრთო ლიტურგიაში, რომელშიც აისახა ბიზანტიის იმპერიაში და ქართულ საზოგადოებაში საუკუნეების განმავლობაში განვითარებული თეოლოგიური და ფილოსოფიური თეორიები.

გალერეათა და პორტიკების არსებობა წამოჭრის იდუმალ შეკითხვებს, რასაც შევეცდები, წარმოდგენილ სტატიაში გავცე პასუხი. რატომ ამკობდნენ მათ ასე ზედმიწევნით და რა იდეა იყო ამაში ჩადებული? უფრო მეტიც, რატომ აქცევდნენ ინიციატორები მათ ესოდენ დიდ ყურადღებას? თუ ვივარაუდებთ, რომ მათ პოლიტიკური და გეოპოლიტიკური მიზნები ამოძრავებდათ, მაშინ რა იყო ამ არქიტექტურულ ელემენტთა როლი? რა იყო მათი სხვა ფუნქცია, თუკი ასეთი გააჩნდათ? განსხვავდება თუ არა მათი სტრუქტურა, ფუნქცია და მნიშვნელობა ადგილმდებარეობის მიხედვით? კულტურის, ისტორიისა და ფასადების გაფორმების შესწავლა ცხადყოფს, რომ საქართველოში განვითარებული საზოგადოება იყო, რომლის კულტურულ წინსვლაში დამწერლობას გადამწყვეტი ადგილი ეჭირა.

ადრინდელ ქართულ არქიტექტურულ და მხატვრულ ლიტერატურაში, ისევე, როგორც მიმდინარე გამოკვლევებში, შეიძლება მოიძებნოს სხვადასხვა ინტერპრეტაცია და ინფორმაცია ეკლესია-მონასტრების გალერეათა თაობაზე; მაგალითად, თომას კაფენბერგერის ნაშრომში მანგლისის ეკლესიაზე და ნატო გენგიურის სტატიაში ქართული ეკლესიის გალერეის შესახებ. აღსანიშნავია, რომ ქართული საზოგადოების მიერ ამ არქიტექტურულ ელემენტთან დაკავშირებული ფილოსოფიური შეხედულებების აღქმას, აგრეთვე მის საღვთისმეტყველო და ლიტურგიკულ არსს, უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭებოდა. სწორედ გალერეა იყო პირველი სივრცე, რომელშიც მრევლი შედიოდა ეკლესიაში მისვლისთანავე. რა როლი ჰქონდა კარიბჭეს/გალერეას ლიტურგიაში, თუკი საერთოდ ჰქონდა? ეს ელემენტები შეუმჩნეველი დარჩა მრავალი თემატური კვლევის დროს და ისინი ჩემი ამჟამინდელი გამოკვლევის მთავარ თემას წარმოადგენს.

როგორც ჩანს, გალერეის განვითარების ერთ-ერთი განმაპირობებელი ასპექტი არქიტექტურული ელემენტების მნიშვნელობის და სიმბოლიკის გაცნობიერება უნდა ყოფილიყო. ამდენად, ჩემი ძირითადი მიზანი გალერეის არქიტექტურულ კონსტრუქციასა და დეკორაციაზე დაყრდნობით მისი თეორიული საფუძვლების ჩამოყალიბებაა. გარდა ამისა, ყურადღება გამახვილებულია ჭიშკართან, შესასვლელთან, გალერეასთან, დამატებით ნაგებობასთან და კარებთან ჩატარებულ შესაძლო ლიტურგიაზე. ასევე, ადრეული ქრისტიანობის დროიდან გამოთქმულ თეოლოგიურ და ფილოსოფიურ აზრებზე და ბოლოს, განსახილველი პერიოდის პოლიტიკურ კლიმატსა და კულტურულ გარემოზე.

ხელოვნებისა და დამწერლობის გამოყენებით ვიზუალურმა ელემენტებმა მნიშვნელოვანი კულტურული როლი შეასრულეს თეოლოგიური და ფილოსოფიური აღქმების, ასევე პოლიტიკური გზავნილების და ისტორიული მოვლენების გამოსახატავად.

მარიამ დედოფლის უცნობი მემორიალური პორტრეტი რუისის საკათედრო ტაძრის ეგვტერში

2023-12-24T16:05:33+04:00

The Interior of a small chapel (eukterion), attached to the northeast side of the Ruisi Cathedral, features diverse architectural details and ornate decorations; architectural elements of the interior are faced with diverse/multicoloured stones perfectly fit the star-shaped vault of the chapel and various ornaments of the cornice. The altar floor, constructed with tricolour stones, harmonizes with these motifs.

The chapel’s interior was painted. Although, it is very damaged, and only separate fragments of murals have survived. A significant part of the painting survived on the west wall – the standing figure of a woman depicted on the left side of the window has survived in the best condition. The inscription on the figure reflects that the chapel painting keeps the portrait of an unknown queen. According to the lapidary inscriptions, the construction of the chapel is connected to the name of Giorgi Mroveli Bishop and Queen Mariam, the mother of Bagrat’ IV. Therefore, the fresco portrait resembling a nun may be considered a memorial portrait of Queen Mariam.

A highly picturesque composition of common tendencies typical to Christian and Georgian art depicted pursuant to the epoch in the space of the small chapel reveals the cultural relations of the donator of the chapel with the court of the Byzantine Empire and the aristocratic nature of the donor. The chronological framework for the construction and painting of the chapel is dated to the second half of the 11^th century – specifically between 1057 and the death of Bagrat’ IV in 1072, which coincided with Queen Mariam’s lifetime. It might be possible that Queen Mariam built this chapel in the important cathedral as her burial resting place.

რამდენიმე მოსაზრება შუა საუკუნეების ქართველი ოქრომჭედლების სოციალური სტატუსის შესახებ

2023-12-24T16:16:50+04:00

The paper discusses the social status of medieval Georgian goldsmiths and silversmiths as revealed in inscriptions preserved on various church artifacts. The commissioning and creation of works of ecclesiastical art were important forms of manifesting piety in the Middle Ages, demonstrating a specific type of communication system elaborated within the Orthodox culture. In the complex process of creating and embellishing works of church art, the commissioners and masters were involved in various manners, and are mentioned on the dedicatory inscriptions of the artifacts, thus revealing the social status of Medieval Georgian goldsmiths and silversmiths.

Medieval Georgian precious metal icons, crosses, book covers and liturgical implements have preserved up to sixty “autographs” of masters, which is a unique situation in the history of medieval art. Masters’ inscriptions are placed together with those of high-ranking commissioners. The inclusion of the masters’ names in the works of liturgical arts indicates the appreciation of their craftsmanship. Somewhat standard, laconic texts preserved the terms used for producers of such precious artifacts. They are referred to as “masters”, “goldsmiths”, and “creators”. The names of masters appeared together with the names of monarchs (e. g. King Tamar, Bagrat’ III), powerful noblemen (e. g. Dadiani family members), and high hierarchs (e. g. Ioane of Ancha). Numerous precious metal icons of the kings and princes of Imereti and Samegrelo produced in the 16^th-18^th centuries also contain the names of masters.

The material discussed in the paper demonstrates that the goldsmiths “presented” on the church artifacts are integrated into the social hierarchical system and in turn reveals the special status and importance of goldsmiths in medieval Georgia.

ტრეპანაციების პრაქტიკა საქართველოში

2023-12-24T00:35:26+04:00

In the craniological collections obtained in the territory of Georgia (stored in TSU and the State Museum) there are 15 skulls on which trephination was carried out. Geographically, trepanned skulls were found mainly in Eastern Georgia, and the practice was widespread in lowland, foothill, and mountainous regions. The oldest trepanned skull dates back to the 11^th-9^th centuries BC, and most of the material comes from the High Middle Ages. The culture and economy of Georgia flourished during this period, which influenced the development of medicine as well. Cases of trephination were identified both in large urban settlements and in small villages and monastic centers, which confirms the spread of trephination and its accessibility to the population of various social strata.

A complex research determined that of the trepanned individuals discovered in Georgia, 13 underwent craniotomy for medical purposes and only 2 for ritual ones. The conclusion is corroborated by the fact that most of the material was found in burials of the Christian era. When studying the age-sex structure of the trepanned group, it turned out that craniotomies were performed almost equally in individuals of both sexes, with no identified cases of surgical intervention on the skulls of children or adolescents.

Trephination operations were carried out on the frontal and parietal bones and at the intersection of these bones. Most of the operations were performed on the parietal bone (10 cases, six of them on the left side, 3 on the right one, and 1 on the sagittal suture), 3 on the frontal bone (all on the left side) and one at the intersection of the frontal and parietal bones. The operations were carried out mainly for therapeutic purposes, including due to injuries.

During trephination operations, various techniques and their combinations were used, such as scraping, drilling and cutting. The shapes of the burr holes are diverse: boat-like, oval, round, rectangular, elliptical, etc. The sizes of the holes vary over a wide range. It is important to continue the search and comprehensive study of trepanned material and expand the chronological framework and geography of research to collect statistically reliable data.

ნეკრესის წარწერების გამო

2023-12-24T00:49:23+04:00

There exist two mutually exclusive opinions about the origin of the Georgian alphabet in scholarly literature. Some scientists rely on the old Georgian historical tradition and believe that the Georgian alphabet was created in the 4^th-3^rd centuries BCE, or even earlier, while others suggest that the Georgian alphabet was created after the conversion of the royal family of Georgia (Kingdom of Kartli, Iberia) to Christianity. This opinion is supported by the fact that ancient Georgian inscriptions discovered in Georgia and the Holy Land date to the 5^th century CE, as well as by archaeological data: archaeological sites of the earliest period of existence of ancient Georgian states of Colchis and Iberia, which date between the 5^th century BCE and the 4^th century CE, have yielded over 50 Arameographic and much more Greek inscriptions, while not a single word written in the Georgian alphabet has been discovered.

In his works published in 2000-2004, L. Chilashvili claims that 13 out of 14 Georgian inscriptions discovered through archaeological excavations of Nek’resi and Rustavi city-sites are performed in the pre-Christian period and date to the 4^th century BCE – 4^th century CE. Twelve of these 14 inscriptions are epitaphs; eight were discovered in Nek’resi and four – in Rustavi (L. Chilashvili dates one inscription discovered in the Christian church of Nekresi [N9] by the 370s-80s).

N. Bakhtadze, the current leader of Nek’resi excavations, shares L. Chilashvili’s standpoint; however, in his monograph published in 2020, he refrains from expressing his ultimate position about the inscriptions until comprehensive archaeological excavations of the cemetery to which the inscriptions in question are related have been carried out.

In my article, I tried to show that the conclusion concerning the dating of the Nek’resi epitaphs to the pre-Christian period is based on wrong premises.

L. Chilashvili writes that the wine cellar in whose walls six tombstones with Georgian inscriptions were reused was destroyed by Persians at the end of the 5^th century along with the fortified palace of Nek’resi which, in its turn, had been built over the ruins of a grandiose Zoroastrian temple purposely destroyed by newly Christianized Georgians. The age defined by means of radiocarbon analysis of the coal taken from the ruins of the fortified palace (end of the 5^th century), according to the author, confirmed the date of destruction. In fact, the coal found in the burnt ruins is highly likely to be the remains of the wooden construction used in the structure or those of the furniture standing in the building, unless it is carbonified grains. Thus, the age defined by the radiocarbon analysis provides the date of its building, rather than its destruction. Therefore, the wine cellar was not destroyed, but built in the 5^th or the 6^th century.

It is also wrong to claim that the red-polished pottery obtained from the cultural layer covered with the debris of the wine cellar dates to the Hellenistic or the Roman periods.

The earliest samples of this type of ceramic products have been discovered in the fourth-century graves of Urbnisi, Modinakhe and Zhinvali and are common throughout Georgia in the 5^th and 6^th centuries.

Such pottery has been unearthed through archaeological excavations carried out at Shuamta Monastery, founded in the 5^th-6^th centuries, and the monastery of Elia in Dedoplistskaro, which was founded by St’epane of Khirsa, the figure of the second half of the 6^th century.

In my opinion, it is wrong to identify the big-size square structure excavated in Nek’resi as a Zoroastrian temple or to date it by the 2^nd-3^rd centuries. The ayvāns with apses open on four sides must point to the late Sassanian epoch and their only analogue known to me is the memorial palace of Herakla, which was built at the order of Abbasid Caliph Harun Ar-Rashid (776-809) in northern Syria, near the modern city of Raqqah.

Linguistic and paleographic characteristics of the inscriptions of Nek’resi and Rustavi, which L. Chilashvili refers to, are not sufficient for dating these inscriptions by the pre-Christian period: similar paleographic and linguistic characteristics are found in other Georgian inscriptions of the 5^th-6^th centuries known up to now.

ანთროპომორფული გამოსახულება არმაზისხევიდან

2023-12-24T15:09:05+04:00

The Great Mtskheta Archaeological Museum-Reserve conducted investigations of graves dating to the Late Bronze-Early Iron Ages in the Mtskheta municipality, specifically in the village of Armaziskhevi, in 2018 under the supervision of Nikoloz Maisurashvili.

The grave goods can be categorized into two chronological groups: the first group, dating to the 11^th-9^th centuries BC, and the second group, dating to the 8^th-7^th centuries BC.

The present paper focuses on a single grave that was unearthed in the Late Bronze-Early Iron Ages cemetery. The jar with an anthropomorphic depiction on its shoulder and with an inturned rim was discovered in the grave.

Anthropomorphic depictions have been rarely discovered on the archaeological sites from the South Caucasus, and therefore, rarely attested on the pottery vessels, dating to the Late-Bronze, early Iron Ages.

The earliest anthropomorphic depictions in the South Caucasus and Georgia have been found at archaeological sites from the end of the Neolithic and Chalcolithic periods.

The anthropomorphic depiction on the pottery vessel from Armaziskhevi, has a belt on its waist, which is very well visible and outlined detail. It is obvious, that this figure was depicted in the process of performing some ritual.

After the investigation vast archaeological materials, it becomes obvious, that the belt (on the waist) is a special ritual object, and it was worn by the priests or by the leaders of some tribes, during rituals in the Late Bronze-Early Iron Ages. It is also clear that the person, which is depicted on the pottery vessel, had significant role in the society and the proof of it is the belt on his waist. Given that the pottery vessel is part of the grave inventory, it is reasonable to infer that this human depiction is linked to the mortal world.

As it seems, the figure on the pottery vessel from Armaziskhevi appears to be male, even though it lacks the phallus, often characteristic sign of the anthropomorphic depictions in this period in the South Caucasus.

This observation underscores that the depiction from Armaziskhevi is not related to fertility cults. This conclusion is further supported by the context of its discovery. It’s worth noting that all anthropomorphic figures from the 9^th-7^th centuries BC, which do feature a phallus and are consequently associated with fertility cults, have not been found within graves.

According to parallel materials, the pottery jar adorned with the anthropomorphic depiction from Armaziskhevi can be dated to the 11^th-9^th centuries BC.

ფეიქრობის წარმოშობა და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს უძველეს მცხოვრებთა საქმიანობა

2023-12-24T15:34:53+04:00

South-Western Georgia is home to numerous stone-age sites that provide insights into the rich history of human occupation. This paper focuses on a series of open-air sites located in Kintrishi Gorge and dated to the Early Holocene. These sites are of special interest as they offer a glimpse into the subsistence and economy of the last huntergatherer communities who occupied the region prior to the emergence of agriculture and the establishment of the earliest permanent villages.

The Kobuleti and Khutsubani sites were partially investigated by S. Gogitidze in the 1970s and 1980s. The authors resumed the research in 2019 and continue it until today. Kobuleti is a complex site. Four building horizons have been identified. The oldest Kobuleti horizon is dated to the late 10^th-early 9^th millenium BC, and the latest horizon dates back to the late 8^th-early 7^th centuries BC. Four cultural layers have been identified at the Khutsubani site. Only the lower layer has been radiocarbon dated to the late 10^th-early 9^th millennium BC. The lower strata at both Kobuleti and Khutsubani exhibit advanced traditions of house building.

Samples for spore pollen analysis were taken during the excavation of two sites. The laboratory work was carried out by specialists from the Georgian National Museum. The analysis showed that 11,000 years ago there was a mild, warm climate in the Kintrishi Gorge. The thermophilic plant spores were found in palynological samples. Flax and cannabis fibers were found in palynological samples. This is evidence of the use of weaving in the manufacture of clothing.

Thus, materials from the Kobuleti and Khutsubani sites provide an illustrative example of the classic ‘broad spectrum revolution’ that occurred on the eve of the transition to the Neolithic way of life.

სამცხე-ჯავახეთის ისტორიიდან

2023-12-23T16:27:13+04:00

According to the anonymous Georgian historian, in the early 1070s, the influential feudal lords of Georgia, Ivane Baghvashi, Niania Kuabulidze and Vardan Vardanisdze revolted against the young King George II (1072-1089). The king could not properly punish the rebels and was forced to satisfy their demands. Niania Kuabulidze, who occupied Kutaisi, the capital of the kingdom, received the Tmogvi fortress in exchange. Ivane Baghvashi took possession of the fortress city of Samshvilde and, at his request, the places, Askalana and Utaghubo were given to the Eristavi of Svaneti Vardan Vardanisdze.

I believe that the roots of the Kuabulidze family can be traced back to the Meskheti region in southern Georgia. During the Middle Ages, not far from the presentday municipal centre of Adigeni, there existed the village of Kvabliani. The river of the same name flows here today. In the middle feudal era, this noble family wielded substantial influence. Several representatives of this feudal family are mentioned in historical records. Otagho Ch’ach’asdze Kuabuleli is documented in 11^th-century sources. Early in the 11^th century, historical sources mention Iovane Kuabulisdze and his son Dachi. Dachi also became the ruler of the Kakheti principality for a period. In the 13^th-15^th centuries, in historical documents are mentioned: Sargis Kuabulidze, Grigol and Ioane Kobulidze, Aghbuga Kobulidze, Shalva Kuabulidze. Since the Tmogvi fortress was located not far from the family estate of the Kuabulidze family, Niania’s request for it was quite logical.

We were interested in determining the location of Askalana and Utaghubo, which were handed over to Vardan Vardanisdze. Previously, these places belonged to the feudal family of Jaq’eli. Therefore, the location of Askalana and Utaghubo in the south of Georgia, in the Meskheti region, is probable. In today’s Aspindza municipality, near the village of Ota, on the banks of the Jabieti River, there are the remains of the old village of Askilvana. The old village of Gharta is located nearby. Locals consider Askilvana to be part of Gharta. The village of Askilvana is also mentioned in official Ottoman documents. Askilvana must be the Askalana mentioned by the anonymous Georgian historian. Its name is related to the plant dog rose (Rosa canina). As for the toponym Utaghubo, it should include the villages of Ota and Ghobieti, which historical records often present together. The villages of Ota, Askilvana and surroundings were later transferred to Varaz Otari and the village of Ghobieti, located on the banks of the Kura River, belonged to the Ghobieri family. The red fortress of Varazi is located near Ota.

ბასილი მემღვიმისა და მისი ძმის, ბეშქენის სააღმშენებლო წარწერა ბჭითების ეკლესიიდან

2023-12-23T16:47:58+04:00

The Asomtavruli inscription on the eastern facade of the Church of St. George of Akhaldaba (Hist. Bch’iti; Bch’itebi) located in the historical-geographical province of Trialeti is considered to be one of the masterpieces of Georgian writing. It is widely regarded as the prayer text of Basili the Memghvime.

This inscription was repeatedly published in Georgian specialized literature (E. Takaishvili, D. Berdzenishvili). After rectifying the text of the inscription, we can argue that this is not a supplication text of Basili Memghvime, but rather a construction inscription of Basili Memghvime and his brother, Beshkeni. D. Berdzenishvili dates the inscription to the beginning of the 13^th century, G. Narimanishvili suggests a date in the second half of the 13^th century. The final editor of the inscription, G. Narimanishvili, posits that Basili Memghvime, his brother and the mentioned parents, were the representatives of the Burjuli feudal family. In our opinion, Basili Memghvime mentioned in the inscription floruit in the 2^nd half of the 12^th century and the 1^st half of the 13^th century. Moreover, we identify Basili Memghvime mentioned in the inscription with the representative of the Tavauri feudal house – Basili Tavauri, who after the construction of the church rose to an even higher level in the religious hierarchy and became an abbot of the Shiomghvime monastery, with whose direct assistance the monk called Giorgi copied the Gospel Book of Shiomghvime in 1185. Taking into account the social status of Basili Tavauri in the colophon of the manuscript mentioning him as an abbot, and also the fact that he was mentioned as Memghvime (= anchorite who lives in a cave) in the inscription, we specify the chronology of the latter: the 2^nd half of the 12^th century, more specifically, the period up to 1185.

Shiomghvime Gospel has been dated differently in Georgian historiography. T. Zhordania dates the manuscript to 1270, while other scholars suggest a date of 1304. Considering the Georgian Koronikon – ჳე – indicated in the colophon by the scribe, and contrary to previous scholars, we consider 1185 as the date of creation of the manuscript.

საბაწმიდური ტიპიკონის იერუსალიმური ნუსხა – Jer. Geo. 150

2023-12-23T17:00:41+04:00

The article discusses the Georgian manuscript preserved at the library of the Greek Orthodox Patriarchate of Jerusalem – Jer. Geo. 150. We have described and studied the colophons kept in this manuscript.

We find many inscriptions on the manuscript. They can be divided into two groups: 1. Liturgical comments and 2. Commemorations.

It was determined that the MS Jer. Geo. 150 is related to the well-known Georgian scribe of the 13^th-14^th cc. Tevda Dighmeli.

At the beginning of the 14^th century, Tevda brought several manuscripts from Georgia to Jerusalem and handed them to Georgian monks who served in the Church of the Holy Sepulcher. Nowadays in addition to the library of the Orthodox Patriarchate of Jerusalem itself, the manuscripts and manuscript fragments he donated or copied are stored both in Austria at the Vienna National Library (Ven. Geo. No. 2), in the UK, at the library of the Cambridge University (Georgian Ms. 9 / MS. add. 1890.6.) and other one in a private collection. Of particular interest are two colophons of Tevda, which have some special details interesting for the biography of this famous figure.

Inscriptions of the manuscript reveal that the teacher and spiritual father of Tevda was Basil from Armazi, which in turn confirms Tevda’s Eastern Georgian origin. Moreover, the colophon demonstrates that Tevda had his own disciples and followers in Jerusalem, which makes him one of the outstanding figures of the Georgian community of Jerusalem.

ბიბლია და „ქართლის ცხოვრება“ – შედარებით-ტიპოლოგიური ანალიზი

2023-12-23T17:10:12+04:00

The article touches upon the typological analysis of two historical sources, the Bible and “Kartlis Tskhovreba”, as indicators of the values of two communions – Jewish and Georgian.

The Old Testament represents the history of one nation and one country. Therefore, from the historiographical point of view, the Biblical narrative about Israel is the main source of the political past of this country. “Kartlis Tskhovreba” is the major and the most important source of Georgian history, being also unique for forming the history of Georgian unity, mentality, identity and self-consciousness.

Both the Bible and “Kartlis Tskhovreba” have a number of things in common, including the narrative style, genre, idea and self-consciousness.

In the Bible, as well as in “Kartlis Tskhovreba”, values are the central theme of the whole narrative, but they are not presented as separate ideas. The main determinant of Biblical thinking is the relation between the Creator (God) and the nation. In the Bible this relationship is represented by loyalty to the values that determined the national identity of the people exited from Egypt. We come across the similar attitude in “Kartlis Tskhovreba”. This monument describes the path of value searches passed by the people who, in the end, united around the Georgian identity. The main point here is to what extent this nation has shown loyalty to the values that determined their identity.

Considering the compositional integrity of the narrative, neither the Bible nor “Kartlis Tskhovreba” has a single author. Both are presented on behalf of a group of authors, and in both cases this group is guided by the same inspiration. Anonymity and sacredness are absolutely unshakable principles of this historiographical tradition.

There is a great similarity between the Bible and “Kartlis Tskhovreba” in understanding the concept of the nation too. Israelite for the Bible and Georgian for “Kartlis Tskhovreba” is a value term, not a political one. In the Bible, being an Israelite is not a privilege acquired at birth, but by a way of life. The same takes place in “Kartlis Tskhovreba”, where Georgians are only those who share and follow the values that determined the national identity of this people.

The Bible and “Kartlis Tskhovreba” are also similar in the idea of the firm statehood. Among the Israelite tribes, Juda’s tribe acquires the advantage, where the main sanctity of the nation, the Ark of the Covenant, is located. A similar reality emerges in “Kartlis Tskhovreba”. The sanctities of the Old and New Testaments buried in the land of Kartli determine the mission of this area to consolidate different regions of Georgia into one whole. In the Bible, Israel gathers around Juda and Jerusalem, and in “Kartlis Tskhovreba” Georgia unites around Kartli and Mtskheta.

Based on this, the Bible and “Kartlis Tskhovreba” reveal a lot of similarities in terms of historiographical thinking, genre specificity, perception of history, and ideological faith. Those are the main theme of the narrative – the idea of values, the perception of the significance of the Golden Age of these two countries and its end, and the ideas of state firmness.

ვინ არის ჩანჩხი ვესტარიტი?

2023-12-23T17:19:15+04:00

The article discusses colophons of the MS N60 Evangelion, preserved at the Iviron Monastery on Holy Mount Athos. The manuscript was copied in 1043 by the order of Ioane Chartulary, brother of St’epane Chartulary – an abbot of the monastery. In this case, the subject of our observation is the person’s name “Chanchkhi” mentioned in the colophon, also on the 16^th and 124^th versos’ of the manuscript. In the letter case there is given additional information about his name – his title, which is written with contraction: “Vs῀t’i” („ვს῀ტი“). The vestiaritai (Greek: βεστιαρῖται, singular: βεστιαρίτης, Geo. Vest’arit’i) were the corps of imperial bodyguards and fiscal officials in the Byzantine Empire. In my opinion, Vs῀t’i (ვს῀ტი) should not be the abbreviated form of Vest’arit’i, because according to the rules of contraction, in the case of vestiaritai , the presence of the Vs῀t’rt’i form in the manuscript was expected, and Vs῀t’i should be deciphered as Vestes (Geo. Vest’i ) – a title given to high-ranking generals of the empire. In any case, Chanchkhi must have been a high-ranking noble and well-known to the Byzantine imperial court.

According to the colophon, Chanchkhi is not the donor of the manuscript, but Ioane Chartulary appears as the donor. Thus, his mentioning by Ioane must indicate the fact that Ioane and St’epane Chartularies are members of the Chanchkhi family, especially if we remember that Chanchkhi is mentioned together with sons and brothers. Nothing is known about the origin of St’epane and Ioane Chartularies. By the time St’epane became the abbot of Iviron, the representatives of the Chordvani House had already lost the privilege of leading the monastery due to the efforts of the Greeks. However, one thing can be freely said that the Chartularies had to be representatives of an important patrimonial of South Georgia, otherwise, St’epane’s consecration as the head of the monastery could not have happened easily.

And yet, who is Chanchkhi Vestes and how did he appear at the Byzantine royal court?

At the end of the twenties of the 11^th century, during the reign of Bagrat IV (1027-1072), at times of the emperor Basil II and his successors, a number of Georgian noblemen emigrated from Georgia to Byzantine Empire, giving up their possessions in their homeland. Some of these nobles were later promoted to the Byzantine emperor’s court and held important positions.

Here is what “Chronicle of Kartli” tells us about this difficult period in the history of Georgia: “At the same time Vache K’arich’is-dze and Iovane the Bishop of Bana – departed for Greece, and with them many (other) T’ao aznauris. About a year later, King Konstantin dispatched the parakoimomenos with his numerous forces. Arriving, he invaded and ravaged the same lands that King Basil had laid waste. Entering Trialeti, he came up to the fortress of K’lde-k’arni, which at that time belonged to eristavteristavi (lit. duke of dukes) Lip’arit’, son of Lip’arit’. Lip’arit’ rallied other aznauris too. They took up a position at Gandza and engaged the enemy outside the fortress. When the parakoimomenos saw that he could not storm the fortress, he retreated. At the same time, Chanchakhi Paleli left for Greece. Ceding the fortress of Garq’lobi to the Greeks, he defected to them. Arjevan Hololas-dze yielded the fortress of Ts’erepti to the Greeks”.

The same story tells Sumbat’ Davitis-Dze: “And Bagrat’, son of Giorgi, ascended the throne. He was then in his ninth year. Аnd Vache K’arich’isdze and Ioane, the bishop of Bana, the aznauris of T’ao and others left for Greece with them. Some of them possessed fortresses, and others did not. They abandoned Bagrat’ and joined with Constantine, brother of Basil, and the successor of King Basil in Greece. The next year, King Constantine sent out his parakoimomenos with powerful forces and countless treasures. He had much more powerful troops than the King Basil. The same parakoimomenos with extraordinary cruelty devastated the lands more than the King Basil had done. He arrived at K’ldek’ari fortress, in Trialeti, occupied by the aznauris of Bagrat’, and they engaged in a small battle. The aznauris defected once more and seized the fortresses; Chanchakhi, eristavi of Shavsheti, gave away Ts’epti fortress and then left for Greece”.

I think there should be no doubt that Chanchkhi Vestes mentioned in the Athonian manuscript and Chanchakhi Paleli are one and the same person. In several manuscripts of “Chronicle of Kartli” Paleli’s name is given in the form – Chanchkhi . Thus, we can say with precision that his name was Chanchkhi and not Chanchakhi . That Chanchakhi Paleli must be from the village of Pala in Potskhov mentioned in “The Great Book of the Gurjistan Vilayet”, it has been certain for a long time in the scientific literature, the village of this name was still being witnessed in Potskhov in 1886. Chanchakhi / Ch’anch’akhi fortress is also located in Potskhov, which is associated with the name of Chanchakhi Paleli. This construction located in Jikists’q’ali valley was visited and described by the members of the Georgian expedition in 2014-2017. Chanchakhi fortress, which is an early construction (9^th-10^th centuries), according to the participants of the expedition, “together with Jaq’i fortress, it controlled the roads connecting with the internal and external world passing through the Chanchakhi valley, and especially the roads connecting to Art’aan-Art’anuj”. It seems to have been an important fortification point that did not lose its importance later either.

According to “Chronicle of Kartli”, Chanchakhi Paleli also owned the fortress of Garq’lobi. The fortress of Garq’lobi is located in Shavsheti, at the headwaters of Shavshetists’q’ali River. It seems that Chanchakhi’s possessions included not only Potskhovi but also the Shavsheti region. At the same time, Chanchakhi played an important role in the history of Georgia in the 11^th century, that is why the chroniclers especially noted his resignation from the service of Bagrat’ IV. The colophons and inscriptions of the Athonian manuscript (Ivir. georg. 60) confirm that Chanchkhi/ Chanchakhi, who moved from historical South Georgia to the Byzantine Empire in 1028, was promoted to the imperial court by 1043 and already carries the title of Vestes.

მთავარი აშუშანი: შტრიხები პორტრეტისათვის

2023-12-23T17:29:37+04:00

At the end of the 6^th century, in the ethnically mixed province of the Georgian state – Vitaxate of Kartli – tension arose between Georgians and Armenians, which turned into the dispute over theological issues and at the first decade of the 7^th century ended with a public declaration of the dogmatic differences between Georgian and Armenian churches.

The contemporaneous Georgian texts reflecting this polemic are not available now. We have only Armenian ones at our disposal which are preserved in the collection of correspondences referred as the “Book of Letters”.

The focus of the present research is one correspondence from the said collection: the letter of the Catholicos of Kartli K’yrion to Marzpan of Hyrcania Smbat Bagratuni. This is K’yrion’s reply to Smbat’s letter.

The Georgian Catholicos addresses Smbat – the representative of Armenians and at the same time high rank official of Shah of Iran from him personally and also from the noblemen of the country of Georgians. Among them, he names two princes. One is At’rnerseh and another – Ashushan.

There are many opinions expressed about identification of At’rnerseh. However, Ashushan attracted little attention of the researchers. Only Z. Aleksidze, the translator of the “Book of Letters” into Georgian, briefly noted about him that he should be Vitaxa of Kartli, because this name Ashushan/Arshusha was the family name of Georgian Vitaxae. Many years ago, the author of this article too in connection with the research of other problems, had touched on the question of the identity of Ashushan and gave a certain answer to it. But that answer (which as it has been turned out now is essentially correct) by that time was not supported with full historical context.

In the present paper the research focus is solely on Ashushan and all available evidences are merged into one narrative about him. First of all, it is proved that the nobleman Ashushan recorded in the “Book of Letters” in connection to facts of the beginning of the 7^th century, was the Vitaxa of Kartli. This person also is mentioned in the “Martyrdom of St. Eustathius of Mtskheta” in the context of the facts of the same period. After these identification in the article some strokes of Ashushan’s portrait are represented. After the abolishment of the Georgian monarchy in the second half of the 6^th century during the subsequent decades of absence of the supreme secular authority in Kartli, the triumvirate of officials, consisting of Catholicos of Kartli, Mamasakhlisi of Kartli and Vitaxa of Kartli, represented the Georgian side in international relations. For at least two decades the position of Vitaxa was held by Arshusha/Ashushan.

Arshusha/Ashushan was a political figure with great influence and power. That’s why it was important that he supported the national project of Georgian Catholicos K’yrion, which was aimed at deepening the process of ethno-cultural integration of Vitaxate into the Georgian state. With this step, Arshusha/Ashushan diametrically changed the particularistic politics of his predecessors.

Due to the change in the traditional course of the Vitaxate (which apart from centrifugal aspirations meant collaboration of Vitaxae with Armenian partners as well), Arshusha/Ashushan proved to be categorically unacceptable for the Armenian statesmen and the ethnic Armenian church hierarchs living in Kartli. Arshusha/ Ashushan was ignored by them despite the fact that the Armeno-Georgian conflict concerned just the province he ruled. On the other hand, the pro-centrist orientation of this Vitaxa of Kartli was the “trump card” in the hands of the Georgians.

Arshusha/Ashushan was a flexible politician. Despite his openly pro-Georgian and pro-Christian sentiments, he used to manage to maintain good relations and ensure proper communication with the Shah’s officials in Kartli.